Asah Kamampuh Basa Sunda: Kumpulan Contoh Soal Ujian Tengah Semester (UTS) Ganjil Kelas 9 Kurikulum 2013

Pendahuluan

Bahasa Sunda, sebagai salah satu kekayaan budaya bangsa Indonesia, memegang peranan penting dalam melestarikan dan mengembangkan identitas masyarakat Sunda. Bagi siswa-siswi Sekolah Menengah Pertama (SMP) kelas 9, penguasaan Bahasa Sunda tidak hanya menjadi tuntutan kurikulum, tetapi juga sebuah investasi berharga untuk memahami dan berinteraksi dengan lingkungan budaya sekitar. Kurikulum 2013, yang menekankan pada pembelajaran aktif dan berbasis kompetensi, menuntut siswa untuk tidak hanya menghafal, tetapi juga mampu menerapkan pengetahuan Bahasa Sunda dalam berbagai konteks.

Ujian Tengah Semester (UTS) Ganjil merupakan salah satu evaluasi penting untuk mengukur sejauh mana pemahaman dan kemampuan siswa terhadap materi yang telah dipelajari selama semester pertama. Artikel ini akan menyajikan kumpulan contoh soal Bahasa Sunda kelas 9 semester 1 yang disusun berdasarkan Kurikulum 2013. Tujuan dari artikel ini adalah untuk memberikan gambaran umum mengenai jenis-jenis soal yang mungkin dihadapi siswa, membantu mereka dalam mempersiapkan diri, serta menjadi bahan latihan yang komprehensif.

Dalam Kurikulum 2013, pembelajaran Bahasa Sunda di kelas 9 semester 1 umumnya mencakup beberapa tema utama. Tema-tema tersebut biasanya berkaitan dengan unsur-unsur kebahasaan, sastra, serta pengetahuan budaya Sunda. Beberapa di antaranya meliputi:

• Kawih dan Pupuh: Memahami unsur-unsur kawih (lagu Sunda) dan pupuh (puisi tradisional Sunda), seperti makna, struktur, dan nilai-nilai yang terkandung di dalamnya.
• Wacana Naratif (Carita Pondok, Dongeng): Menganalisis unsur intrinsik dan ekstrinsik dalam cerita pendek dan dongeng, serta mampu menceritakan kembali atau membuat cerita sederhana.
• Wacana Deskriptif dan Ekspositoris: Memahami cara menyajikan informasi secara jelas dan terstruktur, baik dalam bentuk deskripsi tempat, benda, maupun penjelasan suatu peristiwa.
• Tata Basa (Tata Bahasa Sunda): Memahami penggunaan undak-usuk basa (tingkatan bahasa), kecap rimbag (kata berimbuhan), jeung kecap rajegan (kata ulang).
• Aksara Sunda: Mengenal dan mampu menulis serta membaca beberapa kata atau kalimat sederhana menggunakan Aksara Sunda.
• Budaya Sunda: Mengenal tradisi, kesenian, atau adat istiadat masyarakat Sunda yang relevan dengan materi pembelajaran.

Untuk memberikan pemahaman yang lebih mendalam, mari kita bedah beberapa contoh soal yang mencakup berbagai aspek tersebut.

Bagian 1: Soal Pilihan Ganda

Soal pilihan ganda menjadi salah satu metode evaluasi yang umum digunakan untuk mengukur pemahaman konseptual siswa. Dalam bagian ini, siswa diminta untuk memilih satu jawaban yang paling tepat dari beberapa pilihan yang tersedia.

A. Kawih dan Pupuh

1. Salah sahiji ciri utama anu ngabédakeun kawih jeung guguritan téh nyaéta dina hal…
   a. Pola kalimahna
   b. Amanat anu ditepikeun
   c. Melodina atawa lirikna sok dilagukeun
   d. Jumlah padalisan dina sapadana

   Jawaban: c. Melodina atawa lirikna sok dilagukeun.

   Penjelasan: Kawih téh mangrupa seni sora anu lirikna sok dilagukeun kalayan maké wirahma jeung tatapakan nu tangtu. Sedengkeun guguritan mah biasana dibacakeun kalayan make pola pupuh, sanajan aya ogé anu dilagukeun tapi teu siga kawih anu leuwih merdu.

2. Dina hiji pupuh, jumlah padalisan dina sapada disebutna…
   a. Padalisan
   b. Guru wilangan
   c. Guru lagu
   d. Juru pantun

   Jawaban: a. Padalisan

   Penjelasan: Padalisan téh mangrupa baris dina hiji pupuh. Guru wilangan patali jeung jumlah engang dina unggal padalisan, sedengkeun guru lagu patali jeung sora tungtung dina unggal padalisan.

3. Téma anu ilahar pisan kapanggih dina kawih barudak biasana ngeunaan…
   a. Kapala sakola jeung guru
   b. Kaulinan budak, sasatoan, jeung alam
   c. Perjuangan para pahlawan
   d. Kahirupan sapopoé jeung culang-cileung

   Jawaban: b. Kaulinan budak, sasatoan, jeung alam

   Penjelasan: Kawih barudak biasana dijieun pikeun ngahibur jeung mere atikan ka budak leutik, ku kituna témana sok patali jeung dunya budak saperti kaulinan, sasatoan, atawa kaéndahan alam.

B. Wacana Naratif (Dongeng)

1. Unsur anu ngawangun hiji carita ti mimiti nepi ka rengse, saperti latar, palaku, jeung galur, disebut unsur…
   a. Ekstrinsik
   b. Intrinsik
   c. Eksternal
   d. Internal

   Jawaban: b. Intrinsik

   Penjelasan: Unsur intrinsik téh unsur-unsur anu aya dina jeroeun carita éta sorangan.

2. Di handap ieu anu kaasup kana unsur intrinsik dongeng, iwal ti…
   a. Palaku
   b. Latar
   c. Pesen moral
   d. Ajén sosial dina masarakat

   Jawaban: d. Ajén sosial dina masarakat

   Penjelasan: Ajén sosial dina masarakat mah kaasup kana unsur ekstrinsik, nyaéta unsur-unsur anu aya di luar carita tapi patali jeung kahirupan anu nyiptakeun carita.

3. Dina dongeng "Si Kabayan Ngagaro", kaayaan Si Kabayan anu culang-cileung tapi tetep bisa ngarengsekeun masalahna nuduhkeun yén anjeunna téh palaku anu sipatna…
   a. Protagonis
   b. Antagonis
   c. Bodor/Lucu
   d. Bener jeung jujur

   Jawaban: c. Bodor/Lucu

   Penjelasan: Sanajan culang-cileung, Si Kabayan sok ngalakukeun hal-hal anu lucu tur ngahibur, ngajadikeun anjeunna salah sahiji tokoh anu dipikaresep dina dongeng Sunda.

C. Tata Basa (Undak-usuk Basa)

1. Lamun urang nyarita ka indung atawa bapa, urang kudu migunakeun basa lemes ka sorangan atawa basa hormat ka batur. Basa lemes ka sorangan téh disebutna basa…
   a. Lalawanan
   b. Pihormateun
   c. Lemés ka sorangan
   d. Pananggeuh

   Jawaban: c. Lemés ka sorangan

   Penjelasan: Basa lemes ka sorangan téh basa anu dipaké ku sorangan nalika nyarita ka jalma anu leuwih kolot atawa dipihormat, contona "abdi" tinimbang "kuring".

2. Kecap "dibeuli" mangrupa conto tina kecap rimbag…
   a. Rékad
   b. Karekad
   c. Ngaronjat
   d. Kacacar

   Jawaban: a. Rékad

   Penjelasan: Kecap rimbag rékad nyaéta kecap anu dibentuk ku rimbag "di-" jeung pang-hareupna, biasana nunjukkeun pagawean anu dipilampah ku batur ka hiji barang.

3. Conto kecap rajegan anu hartina leuwih loba atawa leuwih gedé ti batan kecap dasarna nyaéta…
   a. Golémpang-golépang
   b. Dahareun
   c. Jalan-jalanjalan
   d. Geulis-geulis

   Jawaban: c. Jalan-jalanjalan

   Penjelasan: Kecap rajegan anu hartina leuwih loba atawa leuwih gedé biasana mangrupa perulangan kecap dasar, contona "leumpang-leumpang" pikeun jalan lalaunan atawa "gunung-gunung" pikeun loba gunung. Dina pilihan jawaban, "jalan-jalanjalan" nunjukkeun loba jalan atawa lila leumpangna.

Bagian 2: Soal Uraian Singkat

Soal uraian singkat memungkinkan siswa untuk mengembangkan pemikiran mereka dan menyajikan jawaban yang lebih mendalam.

A. Kawih dan Pupuh

1. Sebutkeun opat unsur anu biasana aya dina hiji kawih!
   Jawaban: Unsur-unsurna nyaéta: Judul, Lirik/Témbong, Nada/Melodi, Jeung Wirahma.

2. Naon béda antara pupuh Mijil jeung pupuh Asmarandana dina hal guru wilangan jeung guru laguna? Cik contoan hiji padalisan tina unggal pupuh éta!
   Jawaban: Pupuh Mijil boga guru wilangan 7-8-6-7-8 jeung guru lagu akhir padalisan 10-i-a-i-a. Conto: "Éling-éling mangka éling" (7-e). Pupuh Asmarandana boga guru wilangan 8-8-8-8 jeung guru lagu akhir padalisan 8-a-i-a-i-a-i-a. Conto: "Asmarandana réka-réka".

B. Wacana Naratif (Carita Pondok)

1. Jelaskeun naon anu dimaksud ku "latar" dina hiji carita pondok! Sebutkeun tilu jenis latar anu umum kapanggih!
   Jawaban: Latar nyaéta gambaran ngeunaan tempat, waktu, jeung suasana lumangsungna hiji kajadian dina carita. Tilu jenis latar umumna nyaéta: latar tempat (misalna imah, sakola, pasar), latar waktu (misalna isuk, beurang, peuting, taun 1990-an), jeung latar suasana (misalna bungah, sedih, tegang).

2. Naon waé anu kaasup kana unsur ekstrinsik hiji carita pondok?
   Jawaban: Unsur ekstrinsik carita pondok nyaéta unsur-unsur anu aya di luar jeroeun carita tapi patali jeung carita, saperti: ajén budaya, ajén moral, ajén sosial, latar belakang panulis, jeung pandangan hirup panulis.

C. Tata Basa

1. Naon sababna urang kudu ngagunakeun undak-usuk basa Sunda anu bener nalika nyarita? Berikan contoh minimal dua situasi!
   Jawaban: Urang kudu ngagunakeun undak-usuk basa Sunda anu bener pikeun nunjukkeun rasa hormat ka jalma anu diajak nyarita, ngajaga sopan-santun, jeung nyaluyukeun omongan jeung kaayaan. Conto: 1. Nalika nyarita ka guru di sakola, urang kudu migunakeun basa lemes (lemes ka sorangan jeung lemes ka batur). 2. Nalika nyarita ka adi atawa babaturan deukeut, urang bisa migunakeun basa akrab atawa kasar (low grade).

2. Jelaskeun bédana kecap "indit" jeung "pupuguh"!
   Jawaban: Kecap "indit" hartina leumpang atawa ngalakukeun pindah tempat ka hiji tujuan. Sedengkeun kecap "pupuguh" hartina leumpang teu puguh arah, teu puguh tujuan, atawa ngalantur.

Bagian 3: Soal Esai

Soal esai menuntut siswa untuk berpikir kritis, menganalisis, dan menyajikan jawaban yang terstruktur dan argumentatif.

1. Pilih salah sahiji judul kawih Sunda anu geus diajarkeun di kelas (misalna "Peuyeum Bandung", "Bajing Luncat", "Sapu Jagat"). Tuliskeun deui lirikna, tuluy analisis unsur-unsur anu aya dina kawih éta, saperti téma, amanat, jeung suasana anu ditepikeun!
   Jawaban (Contoh Analisis Kawih "Bajing Luncat"):

   Lirik Kawih "Bajing Luncat":
   (Disajikan lirik lengkap kawih "Bajing Luncat")

   Analisis:

   • Téma: Téma dina kawih "Bajing Luncat" téh ngeunaan kaulinan barudak anu ngagunakeun sato, nyaéta bajing. Ieu kawih ngagambarkeun kalincahan jeung kaaktipan budak nalika maén.
   • Amanat: Amanat anu bisa dicokot tina ieu kawih nyaéta:
     • Urang salaku manusa kudu bisa ngamangpaatkeun alam sabudeureun urang, saperti ngagambarkeun kalincahan bajing dina kaulinan.
     • Kaulinan barudak Sunda téh ngandung unsur atikan jeung ngalatih kaparigelan fisik.
     • Urang kudu resep kana kaulinan tradisional anu séhat jeung ngandung ajén-inajén positif.
   • Suasana: Suasana anu karasa dina kawih "Bajing Luncat" téh nyaéta riang gembira, sumanget, jeung pinuh ku kabagjaan. Tempo tina wirahma musikna anu gancang tur lirikna anu ngagambarkeun gerakan lincah.

2. Pilih salah sahiji dongeng Sunda anu geus diajarkeun di kelas (misalna "Prabu Pucuk Umun", "Lutung Kasarung", "Nyi Roro Kidul"). Tuliskeun ringkesan caritana, tuluy analisis unsur intrinsikna (palaku, latar, galur, jeung amanat) anu aya dina dongeng éta!
   Jawaban (Contoh Analisis Dongeng "Lutung Kasarung"):

   Ringkesan Dongeng "Lutung Kasarung":
   Dongeng "Lutung Kasarung" nyaritakeun ngeunaan hiji putri raja anu geulis ngaranna Purbasari. Kusabab iri ku kageulisan Purbasari, dulurna anu ngaranna Purbararang ngahaja ngutruk Purbasari nepi ka jadi goréng rupa. Purbasari tuluy diasingkeun ka leuweung. Di leuweung, Purbasari kapanggih ku Lutung Kasarung anu sabenerna nyaéta saurang raja ti karajaan séjén anu dikutuk jadi lutung. Kalawan bantuan Lutung Kasarung, Purbasari bisa meunang deui hirupna, jadi geulis deui, jeung ahirna jadi ratu ngaganti ramana. Purbararang ahirna narima hukuman.

   Analisis Unsur Intrinsik:

   • Palaku:
     • Purbasari: Protagonis, putri raja anu bageur, sabar, jeung tawakal.
     • Purbararang: Antagonis, putri raja anu sirik dengki jeung jahat.
     • Lutung Kasarung: Tokoh sentral anu miboga sipat satria, bageur, jeung satia ka Purbasari.
     • Prabu Tapa Agung: Raja, bapa Purbasari jeung Purbararang.
   • Latar:
     • Latar Tempat: Karajaan (imah raja), leuweung, guha Lutung Kasarung.
     • Latar Waktu: Jaman baheula (waktu karajaan).
     • Latar Suasana: Bungah (di karajaan saméméh dikutuk), sedih jeung nalangsa (nalika diasingkeun), rasa aman jeung kanyaah (kalawan Lutung Kasarung), sarta ahirna bagja (nalika jadi ratu).
   • Galur (Alur): Dongeng ieu maké galur maju (progresif), dimimitian ti kaayaan kahirupan Purbasari, kajadian goréng rupa, pangasingan, nepi ka ahirna meunang deui kasuksésan jeung kabagjaan.
   • Amanat: Amanat utama tina dongeng ieu nyaéta:
     • Kajujuran jeung kajembaran haté bakal meunang balasanna.
     • Ulah sirik dengki ka batur sabab bakal mawa cilaka sorangan.
     • Satia jeung nulungan ka jalma anu kapimilik bakal dibales ku kahadéan.
     • Kecap jeung lampah anu bageur bakal salawasna dipikaresep.

Bagian 4: Soal Praktik (Aksara Sunda)

1. Tuliskeun ngaran di handap ieu kana Aksara Sunda!
   a. Budi
   b. Sunda
   c. Sekolah

   Jawaban (Representasi visual Aksara Sunda):
   a. ᮘᮥᮓᮤ
   b. ᮞᮥᮑᮓ
   c. ᮞᮨᮊᮧᮜᮃᮂ

2. Baca jeung tuliskeun hartina dina Aksara Latin pikeun kalimah Aksara Sunda di handap ieu!
   ᮙᮀᮕᮞ᮪ ᮕᮀᮔ᮪ ᮒᮤᮀ ᮘᮥᮀᮠᮦᮜᮧᮔ᮪.

   Jawaban:
   Bacaan Aksara Latin: Mangpaat penting ti bungélen.
   Hartina: Mangpaat penting tina bungélen.

Penutup

Kumpulan contoh soal di luhur mangrupa gambaran umum tina matéri anu biasana diajarkeun di kelas 9 semester 1 Kurikulum 2013 dina mata pelajaran Bahasa Sunda. Diajar sacara rutin, ngamumulé basa Sunda dina kahirupan sapopoé, jeung ngalatih diri tina sabaraha rupa soal bakal ngabantu siswa pikeun ngahontal hasil anu maksimal.

Salain ti conto soal di luhur, siswa ogé dianjurkeun pikeun maca buku-buku basa Sunda, ngabandungan acara-acara basa Sunda di media, sarta aktif dina kagiatan anu patali jeung pelestarian budaya Sunda. Pangaweruh basa Sunda lain ngan ukur jadi pangaweruh, tapi jadi sarana pikeun ngaraketkeun diri jeung akar budaya sorangan.

Ulah éra ngagunakeun basa Sunda, sabab éta téh salah sahiji jati diri urang. Ku diajar jeung ngamumulé basa Sunda, urang geus ngalakukeun hiji léngkah penting pikeun ngajaga kalestarian budaya Sunda pikeun generasi nu bakal datang.